Istotą warunkowego umorzenia postępowania jest odstąpienie od skazania i kary, udzielając oskarżonemu okresy próby. Stosowanie tej instytucji oparte jest na założeniu, że czyn i wina sprawcy są niekwestionowane.

Stopień kontroli przy warunkowym umorzeniu postępowania może być różny w zależności od liczby i rodzaju zastosowanych wobec sprawcy – w okresie próby – obowiązków probacyjnych, a także od tego, czy zastosowano dozór. Uwzględniane są tu indywidualne okoliczności danej sprawy.

Warunkowe umorzenie stosuje sąd.

Postępowanie karne można warunkowo umorzyć, gdy zostaną spełnione następujące przesłanki:
1. wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne,
2. okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości,
3. postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni przestępstwa, co stanowi tzw. pozytywną prognozę kryminologiczną.

Z instytucji warunkowego umorzenia postępowania skorzystać mogą sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.

Przez właściwości osobiste należy rozumieć cechy charakteru sprawcy, jego temperament, zdolność do samokrytyki, wrażliwość sumienia, natomiast przez warunki osobiste należy rozumieć warunki środowiskowe, w których żyje sprawca, warunki rodzinne, warunki w miejscu pracy, warunki mieszkaniowe.

Pamiętać jednakże należy, że instytucja warunkowego umorzenia postępowania ma charakter fakultatywny, co oznacza, że w sytuacji, spełniania warunków określonych do jej zastosowania, sąd może, ale nie musi ją zastosować.

Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia.

Sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany. Sąd może również podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby: rażąco narusza porządek prawny, uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Sąd może podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.

Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby.

Co bardzo istotne warunkowe umorzenie postępowania figuruje w Krajowym Rejestrze Karnym, jednakże osoba wobec której warunkowo umorzono postępowanie nie jest osobą karaną, skazaną. Może uzyskać więc zaświadczenie o niekaralności pomimo wpisu o warunkowym umorzeniu.